Nietoperz – wszystko, co warto wiedzieć

Nietoperze, zwane również rękoskrzydłymi, a nieraz także „krwiopijcami”, „wampirami”, „gackami”, czy „ślepymi lelkami”, to wyjątkowe ssaki o zdolności do aktywnego lotu. W rzędzie wyróżnia się nawet 1360 gatunków zaliczających się aż do 20 rodzin.

I choć bardzo często nietoperze są traktowane jako nosiciele rozmaitych chorób, tak w rzeczywistości stworzenia te okazują się nadzwyczaj fascynujące. O tym, co czyni te ssaki tak wyjątkowymi, opowiadamy w dalszej części poniższego artykułu.

Zobacz również: Gołąb — szkodnik, czy inteligentny ptak?

Nietoperz – jak wygląda?

Zasadniczo rzecz biorąc, rozmiary i waga nietoperzy są uzależnione od ich gatunku. W Polsce występuje ich prawie 30, przy czym każdy gatunek znajduje się pod ścisłą ochroną prawną. Żyjące na terenie kraju nietoperze zalicza się głównie do rodziny podkowcowatych (np. podkowiec mały lub duży), a także rodziny mroczkowatych (np. mroczek, nocek ostrouszny lub rudy, karlik malutki, czy gacek brunatny).

Najmniejszy udokumentowany nietoperz to podkowiec mały, którego wielkość wynosi maksymalnie 4 cm, a waga nie przekracza około 10 g. Największym polskim nietoperzem jest natomiast borowiec wielki. Długość jego ciała to maksymalnie 8 cm, jednak rozpiętość skrzydeł może wynosić nawet 46 cm.

Powszechnie przyjęło się uznawać, że nietoperze mogą mierzyć od 3 do około 14 cm, a ich waga przeważnie znajduje się w przedziale 2-200 g. Większe gatunki ważą jednocześnie nawet 1,35 kg, a rozpiętość ich skrzydeł wynosi wówczas do 170 cm. Takich nietoperzy nie zaobserwujemy jednak w Polsce.

W znaczącej większości przypadków stworzenia te cechuje czarna, szara lub brązowa sierść, której odcień jest jaśniejszy na brzuchu. Do cech charakterystycznych z pewnością warto również zaliczyć specyficzne uszy, które stanowią podstawowy zmysł nietoperzy przy zdobywaniu pokarmu i orientacji w przestrzeni. Oczy tych ssaków są natomiast stosunkowo małe, gdyż w praktyce wzrok nie należy do ich najbardziej rozwiniętych zmysłów. Wyjątek w tej kwestii stanowią nietoperze rudawkowate.

Kończyny i skrzydła

Skrzydła nietoperza powstały z wydłużonych palców przednich kończyn, a także przedramienia, ramienia oraz błony lotnej, która rozmieszczona jest wzdłuż ciała, sięgając aż do tylnych kończyn. W skład skrzydeł nie wchodzi kciuk zakończony ostrym pazurem, który nieraz służy nietoperzom do polowań, a także przytrzymywania się gałęzi drzew.

Warto wspomnieć również o kończynach tylnych, które umożliwiają nietoperzom swobodne zwisanie „do góry nogami” w celu odpoczynku, czy też snu zimowego. Kończyny zawierają w sobie bowiem specjalne połączenia blokowe między kośćmi, więzadłami oraz pazurami, przez co zwisając nietoperz nie zużywa energii, ani nie naraża swoich mięśni na wysiłek.

Co jedzą nietoperze?

Znacząca większość nietoperzy żywi się rozmaitymi owadami (w tym również komarami i pająkami), choć wyróżnia się także gatunki roślinożerne, owocożerne, a nawet krwiożerne. Co ciekawe, opisane zostały gatunki, które zapylają poszczególne rośliny poprzez spijanie ich nektaru.

Tryb życia nietoperza – jak wygląda?

W znaczącej większości przypadków nietoperze prowadzą nocny tryb życia. Wówczas wyruszają one na polowania, natomiast w ciągu dnia przebywają w swoich kryjówkach, aby schronić się przed ewentualnymi drapieżnikami, a także nabrać sił na dalsze łowy.

Niektóre gatunki nietoperzy preferują życie samotników, natomiast inne żyją w grupach, w których wzajemnie się chronią, a także wspólnie zapadają w sen zimowy.

Nietoperze przychodzą na świat późną wiosną. W okresie rozrodczym samce wzbudzają zainteresowanie samic poprzez gryzienie ich w kark. Ciąża tych ssaków może trwać od 40 do nawet 70 dni, a w miocie pojawia się najczęściej pojedynczy potomek. Młode zyskują samodzielność po upływie 6-8 tygodni, podczas których stale przebywają pod opieką samicy. 

Nietoperz – gdzie można go spotkać? Rozmieszczenie ssaków

Zasadniczo rzecz biorąc, nietoperze zamieszkują niemal całą kulę ziemską. Wyjątek stanowią przy tym obszary Arktyki i Antarktyki, a także poszczególne odizolowane wyspy oceaniczne. Znacząca większość gatunków nietoperzy zamieszkuje strefy tropikalne, gdyż przeważnie są to stworzenia ciepłolubne.

W Polsce udokumentowano niemal 30 gatunków tych ssaków. Niektóre z nich zamieszkują raczej tereny o mniejszej populacji ludności, czyli chociażby obszary wiejskie. Nietoperze spotykane są jednak również w dużych miastach, choć nie stanowią one idealnych warunków dla tych stworzeń.

Jakie umiejętności posiada nietoperz?

Gacki niezaprzeczalnie zalicza się do wyjątkowych ssaków o wielu rozmaitych umiejętnościach. Poza oczywistym już lataniem, zalicza się do nich także pływanie, echolokację, czy też hibernację.

Latanie i chodzenie

Latanie i chodzenie to umiejętności, które wśród nietoperzy mogą być mniej lub bardziej rozwinięte, w zależności od gatunku. I choć większość z nich lata nieco wolniej, tak na podziw zasługuje niesłychana zwrotność tych stworzeń. Ssaki te są bowiem w stanie zmieniać kształt swoich skrzydeł, a także uderzać nimi naprzemiennie, czego nie można powiedzieć o ptakach. Dzięki temu nietoperze z powodzeniem omijają wszelkie przeszkody, czy też sprawnie podążają za upatrzonymi ofiarami.

W kontekście chodzenia niektóre nietoperze nie potrafią wspinać się, a nawet chodzić po poziomych powierzchniach. Wówczas poruszają się one wolno wzdłuż wybranych krawędzi. Inne natomiast dobrze radzą sobie z pionowymi powierzchniami. Co ciekawe, poszczególne gatunki (np. molosowate i upiorowate) są w stanie nawet biegać, a nietoperze z rodziny wampirów przemieszczają się bokiem, podobnie jak kraby.

Pływanie

Powszechnie przyjęło się uznawać, iż wszystkie obecnie znane gatunki nietoperzy potrafią pływać. Żadne z nich nie opanowały jednak zdolności nurkowania. Pływanie w wykonaniu nietoperza może przypominać styl motylkowy wykorzystywany przez ludzi, gdyż ssak ten uderza w wodę częściowo rozwiniętymi skrzydłami. Nie należy jednak oczekiwać zawrotnej prędkości nietoperza w wodzie.

Echolokacja

To umiejętność polegająca na wysyłaniu przez nietoperza ultradźwięków (fal dźwiękowych o tak wysokiej częstotliwości, że są one niesłyszalne dla człowieka), które docierają do obiektów (np. przeszkód lub ofiar), a następnie wracają do uszu nietoperza jak echo. Dzięki temu zwierzę jest w stanie zbierać informacje o świecie bez konieczności wykorzystywania zmysłu wzroku.

Hibernacja

Zimą, gdy ilość pokarmu dla nietoperzy drastycznie maleje, stworzenia te zapadają w sen, który ma umożliwić im przetrwanie do wiosny. Wówczas obniżają one temperaturę własnego ciała o ponad 30°C, a także spowalniają wszelkie czynności życiowe i korzystają ze zgromadzonych zapasów tłuszczu.

Podczas snu zimowego nietoperze nieraz spontanicznie się przebudzają, co jednak wpływa na znaczące zużycie wszelkich zapasów tłuszczu niezbędnego do przeżycia. Na wybudzenie, oprócz naturalnych potrzeb, wpływają również takie czynniki, jak nagłe zmiany temperatur, hałas, zbyt duża ilość światła, czy też dotyk.

W celu hibernacji nietoperze najczęściej wybierają rozmaite podziemia, w tym jaskinie, sztolnie, a nawet piwnice, studnie, czy też szczeliny pomiędzy budynkami. W momencie, gdy poszukują one schronienia w bliskim towarzystwie człowieka, wzrasta ryzyko przedwczesnego wybudzenia, co z kolei stanowi ogromne zagrożenie dla życia nietoperza. Dlatego też w momencie zaobserwowania ssaka zimą, późną jesienią lub bardzo wczesną wiosną, nie należy więc wchodzić z nim w interakcję. W razie konieczności zaleca się jednak powiadomienie odpowiednich specjalistów.

Dlaczego nietoperze zwisają głową w dół?

Zasadniczo rzecz biorąc, w celu wypoczynku i regeneracji każde dziko żyjące zwierzę poszukuje bezpiecznego schronienia. Nietoperze upodobały sobie miejsca trudno dostępne dla drapieżników, takie jak gałęzie wysokich drzew, czy też stropy jaskiń. Przednie kończyny tych ssaków zostały jednak przekształcone w skrzydła do aktywnego lotu, dlatego też nie mają one możliwości skutecznego uchwycenia wybranej powierzchni. Z tego względu wykorzystują one tylne kończyny, które umożliwiają im całkowicie bezwysiłkowe zwisanie, choć odbywa się ono „do góry nogami”.

Nietoperz – długość życia

Długość życia nietoperza jest uzależniona od takich czynników, jak chociażby jego gatunek, warunki bytowe i obszar występowania, a także stopień narażenia na wszelkie zagrożenia płynące z otoczenia. Niekiedy wynosi ona jednak nawet 30 lat, co czyni nietoperze wyjątkowo długowiecznymi.

Zagrożenia dla nietoperzy

Wśród zagrożeń, z którymi mogą zmagać się nietoperze, wyróżnia się:

• Zbyt częste przebudzenia podczas hibernacji (np. spowodowane działalnością człowieka, w tym chociażby zimowym zwiedzaniem jaskiń);
• Środki owadobójcze i grzybobójcze (np. stosowane na strychach lub w piwnicach, w których przebywają nietoperze);
• Pułapki i działania człowieka mające na celu eliminację nietoperzy;
• Zbyt mała liczba schronień dla nietoperzy;
• Wyniszczanie naturalnych środowisk wykorzystywanych przez te ssaki.

Ochrona nietoperzy – dlaczego jest istotna?

W Polsce nietoperze są objęte ścisłą ochroną prawną, gdyż wiele gatunków (np. podkowiec duży i mały, nocki, mroczki i wiele innych) znajduje się na czerwonej liście zwierząt zagrożonych wyginięciem. Co więcej, nietoperze to ssaki, których wpływ na ekosystem nie pozostaje bez znaczenia. Są one również wyjątkowo pomocne dla ludzi, gdyż żywią się owadami uznawanymi za niezwykle uciążliwe (np. komarami).

Na zmniejszenie populacji nietoperzy wpływa wiele rozmaitych czynników, w tym chociażby ocieplenie klimatu, czy też działalność człowieka mająca na celu ich zwalczanie. Dlatego też niezwykle istotnym jest poszerzanie świadomości ludzi na temat tych wyjątkowych ssaków, a także zachęcanie do niesienia im pomocy. Całkowicie niewskazanym jest przy tym celowe łapanie nietoperzy, czy też przetrzymywanie ich w warunkach domowych.

Jedyną sytuacją, w której zwierzę powinno zostać odpowiednio zabezpieczone, jest moment, w którym nietoperz leży na ziemi lub uległ wypadkowi. Wówczas należy jednak skontaktować się ze specjalistą, który podpowie w kwestii ewentualnych działań lub samodzielnie przyjedzie na miejsce zdarzenia. Warto jednak pamiętać, że nietoperze nie powinny być dotykane gołymi rękami, gdyż ugryzienie może skutkować poważnym zakażeniem.

Ciekawostki o nietoperzach

Nauką, która zajmuje się badaniem i opisywaniem rzędu nietoperzy, jest chiropterologia, czyli gałąź teriologii (nauki badającej ssaki).

W ostatnią sobotę i niedzielę sierpnia każdego roku obchodzona jest Międzynarodowa Noc Nietoperzy, czyli wydarzenie organizowane od 1977 roku. Jego celem jest zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat nietoperzy, a także ich ochrony.

Choć uchwycenie dźwięków, które wydaje nietoperz, jest niemal całkowicie niemożliwe dla ludzkiego ucha, w celu nasłuchiwania tych stworzeń możliwy jest zakup specjalnego detektora ultradźwiękowego. Urządzenie to jest w stanie przetworzyć dźwięki nietoperza na takie, które jesteśmy w stanie uchwycić, co z kolei umożliwia nawet identyfikację gatunku pobliskiego ssaka.

Nietoperz – czy jest niebezpieczny dla człowieka?

Ludzie niejednokrotnie obawiają się nietoperzy, tym samym uznając je za potencjalne zagrożenie. W rzeczywistości jednak stworzenia te nie atakują ludzi. Wyjątek stanowią sytuacje, podczas których człowiek usiłuje podnieść lub złapać nietoperza gołymi rękami. Wówczas zwierzę wykorzysta swoje naturalne instynkty, które podpowiedzą mu walkę z napastnikiem. W konsekwencji ssak może ugryźć człowieka, który zasadniczo sam jest sobie winny. Ugryzienie przez nietoperza nie powinno być jednak ignorowane, gdyż może to poskutkować poważnym zakażeniem.

W sytuacji, gdy zwierzę znajduje się w swoim naturalnym środowisku i poczucie się zagrożone, może charakterystycznie się szczerzyć, a także wydawać syczące dźwięki. Nie jest to jednak oznaka gotowości do ataku na człowieka, a raczej forma odstraszenia go. Jeśli więc zwierzę nie potrzebuje pomocy ze strony człowieka, o czym świadczą rany na ciele lub pozostawanie w bezruchu, nie należy dotykać nietoperza, a tym bardziej brać go na ręce.

Zobacz: Sikorki – czym się żywią, gdzie zimują?